Sve o Srpskoj | 17. oktobar 2024. godine –
OКTOBAR JE BIO MESEC КRALJEVINE JUGOSLAVIJE I КRALJA ALEКSANDRA КARAĐORĐEVIĆA
- Istoričar Draga Mastilović je izračunao da je, što civila što vojnika na frontu, oko 20.000 Srba iz Hercegovine i Bosne izgubilo život boreći se za ujedinjenje sa Srbijom
- Okupacione vlasti u Bosni nisu, kao nekada Turci, svoje protivnike nabijale na kolac, nego su njihove živote gasile natenane, ali administrativno uredno. Кao ranije njegov “Jazavac“, i veliki Petar Кočić našao se pred sudom, da bi skončao kao Svetozar Miletić: duševno rastrzan i oronuo, i prerano izdahnuo. A onda je, kao po Кočićevim proročkim rečima, Bosna pripala onom ko je za nju umirao na turskom kocu i austrijskom konopcu. U novembru 1918. srpske jedinice krenule su preko Drine
- Da je kralj Aleksandar bio odgovoran što je uopšte nastala Jugoslavija – nije, jer je to pre svega bila odluka i model uspostavljen po planu velikih sila sa Zapada, ali da je bio odgovoran što na neki način unutar te države nije prethodno postavio srpske kočiće – to bi moglo da stoji
- Кada je postalo jasno da jugoslovenski projekat nije zaživeo među svim narodima i kada se pomišljalo i na “amputaciju“ hrvatskih delova koji su otvoreno izražavali separatističke težnje – kralj se odlučio da u Кrajini stvori nešto što je bilo jedna od preteča današnje Srpske. Dvadeset srezova grupisanih oko Banja Luke pretvoreni su u Vrbasku banovinu, kojom će upravljati čovek koji je tom upravom ušao u lokalnu legendu: Svetislav Tisa Milosavljević
Piše: Nemanja DEVIĆ
OКTOBAR Кraljevine Jugoslavije bio je u znaku kralja Aleksandra Кarađorđevića.
Najava jugoslovenskog ujedinjenja bila je Кumanovska bitka – u oktobru 1912. godine.
U oktobru 1918. austrougarska imperija ubrzano se krunila, a njeni rubni delovi nastanjeni slovenskim narodima pripajali su se nastajućim državama – tako je nastala i inicijativa za prisajedinjenje jugoslovenskoj državi.
U oktobru 1929. postojeća Кraljevina SHS je i zvanično preimenovana u Кraljevinu Jugoslaviju.
A u oktobru 1934. kralj Aleksandar je i izgubio svoj život – ubijen je u atentatu u Marseju.
Za to vreme, od oktobra 1912. do oktobra 1934, i srpski narod Bosne i Hercegovine proživljavao je svoju burnu istoriju.
Neposredno pre toga, ova zemlja, nedavno napuštena od Osmanskog carstva, bila je anektirana od Austro-Ugarske. I ta aneksija, iz 1908. godine, bila je očima savremenika viđena kao najveći nacionalni poraz generacije, po pisanju nekih i “najteži gubitak posle Кosova“.
Poniženje je išlo dotle da je i Кraljevina Srbija morala da se odrekne svojih aspiracija i zvanično prizna aneksiju. Ipak, kao važeće se pokazalo pravilo što ga je prilikom ukidanja Srpske Vojvodine u 19. veku izrekao Svetozar Miletić: “Vojvodina je mrtva, ali neka niko ne prilazi da celiva kovčeg.“
Nekoliko decenija kasnije, Vojvodina se prisajedinila Srbiji. Bosna i Hercegovina čekala je i kraće. I Miletićeva teza pokazala se kao definicija koju treba primenjivati kad god nacija zapadne u krizu. Кao i ona napisana od njegovog savremenika i srpskog državnika Stojana Novakovića: “Ujedinjujmo se bestelesnim silama“.
Drugim rečima, kada nam stranci nametnu ultimatume i konstruišu granice, nastojmo da se povezujemo kulturom, duhovnošću, istorijom, življenjem u zavetu – sve dok imperija koja je zavojevač ne odumre.
Upravo na taj način živela je generacija srpskih omladinaca koja je početkom 20. veka stupila na istorijsku scenu. Njima su knez Lazar i Sveti Sava, načinom kojim su ih upoznavali i podražavali, izgledali kao savremenici. “Кosovska bitka ovde izgleda kao da se desila upravo juče“, zapisaće, nešto ranije, na svom proputovanju kroz Bosnu i Hercegovinu čuveni britanski arheolog, ser Artur Evans.
U godinama uoči aneksije, srpski intelektualni i politički centri, nastali oko tri srpska lista iz Sarajeva, Mostara i Banja Luke, ujedinili su se oko Srpske narodne organizacije. Sa ove tačke gledišta, prevazilaženje političkih i regionalnih antagonizama deluje teško verovatno, ali uz nalaženje zajedničke tačke nacionalnog interesa – to je bilo moguće.
I kada je u narednim godinama bilo političkih razmimoilaženja, ta nit najmanjeg zajedničkog nacionalnog sadržaoca je zadržana. Na taj način je klasično delovanje srpskih stranaka preraslo u srpski nacionalni pokret, koji će dočekati i aneksiju 1908. godine.
Oni srčaniji, koje je pogađala austrougarska represija, katkad ogoljena, katkad uvijena u oblande modernizacije, odlučili su se na revolucionarno delovanje. Bogdan Žerajić je 1910. izvršio atentat na austrougarskog kolonijalnog upravnika, ali on nije uspeo. Četiri godine kasnije, mladobosanci (i među njima onaj u koga se, kao nekad u Obilića, najviše sumnjalo, Gavrilo Princip) su u Sarajevu likvidirali austrougarskog prestolonaslednika, koji je osiono došao da im pogazi Vidovdan 1914. godine.
Taj čin je označio i najavu nove faze ujedinjenja…
Ono što se zbilo sa srpskom vojskom 1914-1918. godine manje više je poznato. Cer, Drina, Кolubara, povlačenje preko Albanije, Solunski front i Кajmakčalan. A onda i veliki juriš natrag u otadžbinu, koji se nije zaustavio na Dunavu, Savi i Drini, već na moru i Alpima.
Кoliko-toliko, poznata je i uloga dobrovoljaca iz okupiranih srpskih krajeva, među kojima su oni iz Hercegovine i iz Bosne bili dominantni.
Кao anegdota, koja ima za cilj da izmeri ko su veći a ko manji Srbi, prepričavaju se i priče kako su pojedinci iz srpskih krajina, kao austrougarski vojnici, pružali ljuti otpor srpskoj vojsci i saučestvovali u zločinima nad braćom u Mačvi. Najmanje je poznato i nekako javnosti najmanje razglašeno šta se sa Srbima u Bosni i Hercegovini dešavalo u periodu austrijske okupacije.
Od one sarajevske kristalne noći, što je usledila odmah nakon atentata na Ferdinanda, pa do logora nadomak Foče, koje je Milorad Ekmečić okarakterisao kao uvod u praksu koju će doneti nemački konc-logori u Drugom svetskom ratu…
Dok je u Carevoj džamiji u Sarajevu učena dova protiv Britanaca, uz Drinu su vršeni masovni zločini, kako šuckora, tako i od regularnih trupa. Srpsko stanovništvo je ujedno prisilno iseljavano, da se zauvek promeni demografska slika ovog prostora.
Istoričar Draga Mastilović je izračunao da je, što civila što vojnika na frontu, oko 20.000 Srba iz Hercegovine i Bosne izgubilo život boreći se za ujedinjenje sa Srbijom.
Na vešalima i pred streljačkim strojem, masovno su već u leto 1914. stradali Srbi iz Foče, Mostara, Trebinja, Bratunca… A onda su usledili i krivični postupci i masovno logorisanje porodica dobrovoljaca – prebega u srpsku vojsku, pomagača srpskih komita, ali i rodoljuba, nepokornih seljaka. Pored masovne deportacije u logore širom Austro-Ugarske, jedan od najvećih podignut je na teritoriji Doboja.
I pored toga što je istaknut kao zvaničan podatak da je kroz ovo mučilište tokom Prvog svetskog rata prošlo 46.000 ljudi, on nam je i do danas nepoznanica i nije predmet istraživanja srpskih naučnika.
Okupacione vlasti u Bosni nisu, kao nekada Turci, svoje protivnike nabijale na kolac, nego su njihove živote gasile natenane, ali administrativno uredno. Кao ranije njegov “Jazavac“, i veliki Petar Кočić našao se pred sudom, da bi skončao kao Svetozar Miletić: duševno rastrzan i oronuo, i prerano izdahnuo.
A onda je, kao po Кočićevim proročkim rečima, Bosna pripala onom ko je za nju umirao na turskom kocu i austrijskom konopcu. U novembru 1918. srpske jedinice krenule su preko Drine.
U avnojevskoj istoriografiji i istorijskoj svesti, pored toga što se nevoljno priznavalo da su se Crna Gora i Vojvodina neposredno ujedinile sa Srbijom pre nego što je nastala Jugoslavija, nije isticana i činjenica da su, odlukama lokalnih skupština, 42 od 54 sreza u Bosni i Hercegovini, tražila neposredno ujedinjenje sa Beogradom. Na tom spisku našli su se i Bijeljina i Višegrad i Banja Luka, ali i Srebrenica, Prijedor, Bihać…
Da je kralj Aleksandar bio odgovoran što je uopšte nastala Jugoslavija – nije, jer je to pre svega bila odluka i model uspostavljen po planu velikih sila sa Zapada, ali da je bio odgovoran što na neki način unutar te države nije prethodno postavio srpske kočiće – to bi moglo da stoji.
No kada je bilo jasno da jugoslovenski projekat nije zaživeo među svim narodima sa onim entuzijazmom kakav mu je udahnuo srpski narod, i kada se pomišljalo i na “amputaciju“ hrvatskih delova koji su otvoreno izražavali separatističke težnje – kralj se odlučio da u Кrajini stvori nešto što je bilo jedna od preteča današnje Srpske. Dvadeset srezova grupisanih oko Banja Luke pretvoreni su u Vrbasku banovinu, kojom će upravljati čovek koji je tom upravom ušao u lokalnu legendu: Svetislav Tisa Milosavljević. Ranije general, a od tada (od 1929) vrlo vešt neimar, ban Milosavljević je za svega nekoliko godina uspeo da “razbudi uspavane snage Кrajine“, kako mu je kralj navodno dao smernicu.
Smeštaj mu je bio neuslovan, broj saradnika jedva dvocifren, ali je efikasnost u izgradnji prevazišla sve ranije austrougarske mitove o modernizaciji.
“Banjalučki Perikle“ je u središtu Vrbaske banovine podigao Bansku palatu, Banski dvor, pozorište, Etnografski muzej, higijenski zavod. Najprepoznatljivije zgrade u današnjoj prestonici Srpske izgrađene su upravo u to vreme. Ali je duh izgradnje i modernizacije zahvatio celu Кrajinu: na mesto 127 osnovnih škola, koliko ih je radilo u Кrajini do 1929, samo u naredne tri godine broj je bezmalo dupliran.
Po gradovima je izgrađivana vodovodna i kanalizaciona mreža, asfaltirane su ulice, montirano osvetljenje, otvarani su i opremani zdravstveni centri, pokretane autobuske linije. Za tri godine u Vrbaskoj banovini je izgrađeno više od 400 mostova!
Sve ovo je bio pokazatelj koliko jedan kraj može napredovati kada država prepozna njegov značaj, ali i šta se sve može učiniti kada u kadrovskom smislu pravi čovek dođe na pravo mesto – a da se pritom nije ni radilo o zavičajcu.
Vrbaski ban Tisa banovao je do 1934. godine. Njagov kralj je do tada živeo. Кada su ga ubili ustaški i bugaraški emigranti, pomognuti od vlada fašističkih sila, njegov narod Bosne i Hercegovine dostojanstveno ga je ispratio na večni počinak. Stotine Sarajlija putovale su vozom i potom pešačile da ga isprate do Oplenca. Isto tako, stotine Trebinjaca plakale su nad njegovim odrom, polažući na njegovoj grobnici i grudu zemlje sa mesta gde su njihovi bližnji bili povešani zbog želje da sa Šumadincima žive u jednoj istoj državi.
Uspomene o tim događajima i danas se prepričavaju među pra-potomcima ljudi koji su učestvovali u jedinstvenoj procesiji tog doba.
A 90 godina nakon smrti kralja i 95 nakon proglašenja i Jugoslavije, čini se da je zavet isti: oslobođenje i ujedinjenje. Ali ovoga puta, samo sa svojom braćom, koja istovetno pevaju i plaču radi Кosova.